De gierzwaluw vliegt
niet, in graniet gebeiteld,
door bloemen omkringd.

(een haiku bij het graf van Frederik Vanclooster, Vilvoorde, zondag 24 mei 2020)

April 2020: de 34ste verjaardag van de kernramp van Tsjernobyl.  Net nu verschijnt op Canvas (VRT) de hele HBO-tv-reeks “Chernobyl”, alsook de reportage “In de ban van Tsjernobyl” van Jan Balliauw.  Uiteraard heb ik allebei gretig bekeken!  Hierna formuleer ik graag een beetje feedback.

De reportage is zeer goed en vat alles mooi samen.  Door zijn kennis van de Russische taal is Jan Balliauw er in geslaagd de juiste personen rechtstreeks te interviewen.  Leuk detail: de uit Pripjat geëvacueerde Alexander “Sasja” Sirota die hij interviewt, heb ik ook ontmoet in de zomer van 2017 :-)  Hij is namelijk de zoon van mijn vriendin Lyubov Sirota uit Ivankiv, Tsjernobyl-slachtoffer en auteur van het boek "The Pripyat Syndrome". 

De HBO-tv-reeks is zeer goed gemaakt, een goed scenario met goeie dialogen, goed gefilmd, spannend, verhelderend, enz.  Het is goed dat deze informatie op dit moment – de 34ste verjaardag van de ramp – voor een groot publiek toegankelijk wordt op een begrijpelijke en aangename manier.  De sfeer van die tijd wordt zeer mooi weergegeven.  Tegelijkertijd is het zeer Amerikaans en ietsje te uitdrukkelijk anti-Sovjet-Unie…  Er zijn duidelijk “goeien” en “slechten”.

Helaas wordt er geregeld met de waarheid een loopje genomen, gewoon om filmische en commerciële redenen, me dunkt.  Als je een historisch verhaal wil vertellen, heb ik het daar wel moeilijk mee.  Ik begrijp dat je als scenarist en regisseur keuzes moet maken uit de overvloed aan informatie, maar dat je bewust personages en situaties verdraait, tja, dan is het toch niet meer historisch.  Maar wat dan wel: half-historisch?

Een paar voorbeelden:

• De vrouwelijke wetenschapster uit Minsk die Legasov ongevraagd komt helpen, is fictief.  Dergelijke wetenschappers bestonden, hadden andere namen en waren vooral mannen.  Allicht wilden de filmmakers één vrouwelijk hoofdpersonage naast de mannen Valeri Legasov en Boris Sjtsjerbina.
• De zwangere vrouw van die verbrande brandweerman is inderdaad bij haar man in het ziekenhuis in Moskou binnen geraakt, maar niet op de spectaculaire manier zoals in de film, alsof ze door het cordon is gebroken.  Ze was trouwens niet de enige noch de eerste vrouw die binnen werd gelaten.  Het klopt wel dat ze de veiligheidsregels aan haar laars lapte en daar een zware tol voor betaald heeft, namelijk het verlies van haar baby.
• De zwaar verbrande medewerkers van de kerncentrale zijn inderdaad in het ziekenhuis ondervraagd geworden, maar door leden van het openbaar ministerie en de KGB, zeker niet door wetenschappers.
• Het proces was een schijnproces.  De betekenis van de getuigenis van de wetenschappers was daarin zeer klein.  Ik heb geen bron gevonden die bevestigt dat Legasov zelf daar het woord heeft genomen.  Dat kan, maar hij sprak zeker niet de moedige speech uit zoals in de film.  Een andere wetenschapper die wilde getuigen over de fouten aan de reactor, werd onmiddellijk de mond gesnoerd door de aanklager.  Sjtsjerbina is zeker niet tussenbeide gekomen zoals in de film.  Die Sjtsjerbina was een grotere partijvertrouweling en een stuk minder sympathiek dan uit de film zou mogen blijken.
• Het heeft langer geduurd voor Legasov op een zijspoor terecht kwam.  Hij was zelf heel ambitieus en wou promotie maken, daarom gaf hij een zeer partijgetrouw en leugenachtig verslag op het internationaal congres in Wenen.  Hij miste de verwachte toponderscheiding van de Sovjet-Unie op een haar, en hoewel dat niet om persoonlijke redenen was, kwam dat hard aan.  Toen hij merkte dat hij zijn ultieme carrièredroom niet zou kunnen realiseren, is hij verbitterd geworden en controversiële rapporten gaan schrijven, die soms wel en soms niet werden gepubliceerd.  In beide gevallen oogstte hij weinig bijval.  Hij pleegde uiteindelijk 3 zelfmoordpogingen.  De eerste 2 met pillen mislukten, de derde door ophanging – exact op de 2de verjaardag van de ramp – lukte wel…

Het doet me denken aan het boek “De fietser van Tsjernobyl” van Javier Sebastián.  Ook daarin worden duidelijk historische feiten over de kernramp vermengd met pure fictie.  In dit boek wordt de naam van de Wit-Russische kernfysicus Vassili Nesterenko gebruikt – misbruikt? – om een onwaar spannend verhaal te vertellen en te situeren in de Verboden Zone: Vassili Nesterenko wordt achterna gezeten door de KGB en vlucht naar de verlaten stad Pripjat in de Verboden Zone waar hij met enkele andere illegale bewoners een soort commune sticht.  Uiteindelijk sterft hij er en wordt hij er begraven.  Daar is "helaas" allemaal niets van aan.  In de Zone wonen enkele honderden mensen illegaal, jawel, vooral oude boeren op het platteland, maar in Pripjat woont echt niemand.  Vassili Nesterenko is uiteindelijk naar het Westen gegaan en is nog behoorlijk oud geworden…  Ik heb nu het voordeel – of nadeel? – dat ik de historische feiten zeer goed ken en het onderscheid tussen waarheid en fictie meestal wel kan maken.  Maar zoveel andere lezers zullen dat niet kunnen.  Door de verwerking van ware historische feiten krijg je als lezer dan de indruk dat àlles wel waar zal zijn, quod non.

Hetzelfde gebeurt bij het kijken naar “Chernobyl”…  en dat vind ik spijtig.  Wat mij betreft, is die reeks daarom een gemiste kans.  Het is een aanklacht tegen de Sovjet-Unie in plaats van een aanklacht tegen kernenergie.  In dat opzicht scoort de reportage van "onze" Jan Balliauw alvast veel hoger.  Alle respect!